Czworakowanie - dlaczego jest tak ważne w rozwoju dziecka?

Wraz z wiekiem dziecko zdobywa kolejne umiejętności i staje się coraz bardziej samodzielne i mobilne. Bardzo ważną umiejętnością jest czworakowanie. Podczas czworakowania dziecko rozwija układ nerwowy i mózg, wzmacnia mięśnie posturalne oraz rozwija orientację w przestrzeni. Dzięki temu, że się przemieszcza, ma również możliwość poznawania otoczenia i rzeczy, które się w nim znajdują. Czworakowanie uważane jest za pierwszą samodzielną formę lokomocji i jeden z kluczowych etapów w rozwoju dziecka. W dzisiejszym artykule wyjaśnię, jak wygląda pozycja czworacza, czym jest czworakowanie, kiedy się ono pojawia i jakie niesie za sobą korzyści. Ponadto podpowiem, w jaki sposób w tym zakresie rodzic może wspierać dziecko w domu. 

W artykule

Czym jest czworakowanie?

Według definicji czworakowanie jest to przemieszczanie się dziecka, w klęku podpartym, za pomocą naprzemiennych ruchów kończyn górnych i dolnych do przodu. Obrazowo mówiąc, dziecko przenosi do przodu jednoczenie prawą rączkę z lewą nóżką i w tym czasie lewa rączka i prawa nóżka ustawiona jest w podporze na podłożu. Ruch ten, w miarę upływu czasu, powinien być płynny, rytmiczny i symetryczny. W tym miejscu należy wspomnieć, że nie należy mylić czworakowania z raczkowanie. Zdarza się to zarówno rodzicom, ale również niekiedy niektórym specjalistą pracującym z dziećmi. Raczkowanie to również naprzemienne przemieszczanie się dziecka za pomocą rączek, jak i nóżek, natomiast w przypadku raczkowania będzie to ruch do tyłu. Raczkowanie to etap w rozwoju dziecka, który zwykle poprzedza czworakowanie, ale nie są to pojęcia tożsame.

Kiedy występuje czworakowanie?

Czworakowanie zwykle pojawia się między 8 a 10 miesiącem życia dziecka. Warto zaznaczyć natomiast, że okno rozwojowe dla tej umiejętności jest dosyć szerokie. Według World Health Organization (WHO) umiejętność ta może pojawić się między 5,5 a 13,5 miesiącem życia dziecka. Jest to zatem sprawa indywidualna i umiejętność ta może u dziecka pojawić się wcześniej lub później, a nawet dziecko może zupełnie pominąć ten etap. 

Co dziecko musi potrafić, zanim zacznie czworakować?

Zanim dziecko zacznie czworakować i przemieszczać się w tej pozycji, to wcześniej musi osiągnąć i dobrze radzić sobie z umiejętnościami, takimi jak:

• kontrola głowy,
• poruszanie kończynami górnymi i dolnymi,
• leżenie na brzuszku z podparciem na przedramionach - w tej pozycji dziecko powinno potrafić swobodnie sięgnąć do zabawki rączkami i się nią bawić,
• leżenie na boczku prawym i lewym z podparciem na łokciu i przedramieniu - w tej pozycji dziecko powinno potrafić wolną rączką sięgnąć do zabawki i się nią bawić,
• obroty z pleców na brzuch,
• obroty z brzucha na plecy,
• wysoki podpór w leżeniu na brzuszku - w tej pozycji dziecko powinno dążyć do tego, aby podpór był na otwartych dłoniach i wyprostowanych łokciach.

Czworakowanie opiera się na umiejętnościach, których dziecko nauczyło się już wcześniej. Co więcej, każda nowa umiejętność jest bardziej złożona od poprzedniej. 

Jak wygląda nauka czworakowania?

Na początku dziecko przyjmuje pozycję czworaczą. Leżąc na brzuszku, maluszek podciąga zgięte kolanka i odrywa brzuszek od podłoża. Zwykle dzieje się to dopiero wtedy, kiedy mięśnie brzucha, grzbietu, kończyn dolnych, ramion oraz obręczy barkowej, są odpowiednio silne i wzmocnione. Następnie niemowlę zaczyna delikatnie kołysać się do tyłu i przodu, a później na boki i po skosie. Jest to tak zwany ''rocking''. Po pewnym czasie pozycja czworacza jest dla niego coraz bardziej stabilna i dziecko zaczyna wydłużać oraz skracać tułów dodając przy tym elementy rotacji. Następnie maluszek odrywa rączkę i przeciwną nóżkę od podłoża i wówczas zaczyna pomału się przemieszczać do przodu. Pierwsze próby przemieszczania się w pozycji czworaczej mogą wyglądać niezadowalająco i wręcz nieporadnie. Z czasem niemowlę będzie doskonaliło nowo nabytą umiejętności i będzie gotowe, aby pokonywać dłuższe dystanse. Warto wspomnieć, że w międzyczasie może u dziecka pojawić się również pozycja ''niedźwiadka'', czyli podpór na dłoniach i stopach z kolanami uniesionymi ponad podłoże. Nauka czworakowania to proces, który zwykle trwa kilka tygodni i niektóre dzieci będą wymagały więcej czasu na doskonalenie tej umiejętności.

Jak powinna wyglądać prawidłowa pozycja czworacza?

Dziecko, w prawidłowo przyjętej pozycji czworaczej, powinno mieć kolanka oparte o podłoże i ustawione pod stawami biodrowymi. Rączki ustawione pod barkami. Łokcie delikatnie ugięte, a dłonie otwarte. Barki maluszka powinny być ustawione nisko, a szyja dziecka powinna być widoczna. Obręcz barkowa i miednica powinny być ustawione na jednym poziomie. Głowa powinna być ustawiona w przedłużeniu linii tułowia. Maluszek w tej pozycji powinien być w stanie poruszać głową w każdym kierunku. Wzrok powinien być skierowany równolegle (horyzontalnie) do podłoża. Niemowlę poprzez odpowiednie napięcie mięśni brzucha powinno mieć stabilny tułów. Stopy maluszka powinny natomiast być ustawione w neutralnej pozycji. Powinny być one ułożone stroną grzbietową na podłożu. 

Jakie korzyści dla rozwoju dziecka niesie za sobą czworakowanie?

Jak już wyżej wspomniałam, czworakowanie uznawane jest za ważny etap w rozwoju dziecka. Czworakowanie umożliwia niemowlęciu przede wszystkim prawidłowy rozwój ruchowy, lokomocję i korzystnie wpływa między innymi na:

• Kształtowanie zdolności motorycznych u dziecka. Podczas czworakowania dziecko angażuje do ruchu praktycznie całe ciało.  Szczególnie wykorzystuje oczywiście kończyny górne i dolne oraz tułów, ale tak naprawdę w ruch dziecka zaangażowane jest całe jego ciało. Dziecko ćwiczy i trenuje mięśnie oraz w ten sposób kształtuje i rozwija motorykę dużą i małą. Ponadto czworakowanie wpływa na odpowiednią dystrybucję napięcia mięśniowego.
• Wzmocnienie mięśni posturalnych. Praca tych mięśni jest kluczowa, jeżeli chodzi o prawidłową postawę ciała dziecka. W późniejszym wieku będzie miało to szczególne znaczenie ze względu na zapobieganie wadom postawy. W trakcie czworakowania dziecko ćwiczy mięśnie obręczy barkowej i biodrowej oraz mięśnie brzucha. Naprzemienne czworakowanie wpływa również na zdolność dziecka do przekraczania linii środkowej ciała oraz przygotowuje mięśnie i stawy maluszka do kolejnych etapów rozwoju, w tym do stania i chodzenia.
• Stymulację mózgu dziecka do pracy. Dzięki temu w mózgu dziecka powstaje więcej nowych połączeń nerwowych. Czworakowanie wpływa również pozytywnie na neuroplastyczność mózgu.
• Kształtowanie współpracy pomiędzy obiema półkulami mózgu.  Czworakowanie poprawia współpracę pomiędzy prawą, a lewą półkulą mózgu.
• Kształtowanie stabilizacji stawów. Mowa w tym przypadku zwłaszcza o stawach biodrowych. Podczas czworakowania biodra dziecka zmieniają ułożenie i stają się mocniejsze. Przełoży się to w przyszłości na rozwój nowych umiejętności dziecka, a szczególnie tych w wyższych pozycjach. Ponadto zwiększy się u dziecka równowaga i siła oraz poprawi się gibkość, oraz szybkość ruchów w pozycji wyprostnej. 
• Ustawienie stóp dziecka. Angażując różne mięśnie, w tym mięśnie stóp, czworakowanie wpływa na prawidłowe ustawienie stóp dziecka.
• Rozwój koordynacji ruchowej i wzrokowo-ruchowej. Czworakujące dziecko potrafi znacznie lepiej radzić sobie z poruszaniem się w przestrzeni. Z łatwością jest w stanie ocenić odległość i wysokość. Powinno sobie również lepiej radzić z pokonywaniem przeszkód, które napotyka po drodze.
• Rozwój koordynacji oko-ręka. Czworakowanie rozwija zdolności zręcznościowe u dziecka. W przyszłosi będzie to miało istotny wpływ na naukę pisania, rysowania i czytania. Poprawia również zdolność i umiejętność dziecka w czynnościach takich jak sięganie rączkami do przedmiotu.
• Kształtowanie i rozwój równowagi. Czworakujące dziecko lepiej radzi sobie z utrzymaniem równowagi. Może przyczynić się do tego, że wraz z wiekiem, dziecku będzie łatwiej osiągać kolejne umiejętności.
• Rozwój widzenia dwuocznego (binokularne, stereoskopowe) oraz słyszenia dwuusznego.

Jak widać, czworakowanie niesie ze sobą wiele korzyści i dlatego też jest uznawane za kluczowe, jeżeli chodzi o rozwój dziecka.

Czy alternatywne czworakowanie jest w porządku?

W prawidłowym rozwoju dziecka nie powinny pojawić się alternatywne formy czworakowania. Jeżeli rodzic zauważy, że maluch, zamiast przemieszczać się w czworakach, przemieszcza się na pupie lub czworakuje z nogą ustawiona na podłożu, to wówczas warto skonsultować to ze specjalistą i znaleźć przyczynę. Niepoprawnym czworakowaniem będzie również przemieszczanie się dziecka w taki sposób, że najpierw maluch wysuwa i przenosi do przodu obie rączki na raz, a później dosuwa oba kolanka. Zwykle alternatywne sposoby czworakowania wynikają z nieprawidłowego napięcia mięśniowego, niezauważonej lub niewyprowadzonej do końca asymetrii, nieprawidłowej pielęgnacji lub zbyt wczesnego sadzania dziecka. Dokładną przyczynę warto jednak skonsultować z lekarzem lub fizjoterapeutą dziecięcym.

Dlaczego dziecko nie czworakuje?

Dziecko może pominąć etap czworakowania z wielu powodów. Przykładem może być występowanie u niego trudności z naprzemienną pracą kończyn górnych i dolnych. Innym przykładem może być nieodpowiednie napięcie mięśniowe w obrębie obręczy barkowej. Co więcej, dziecko może nie czworakować ze względu na to, że jego rozwój był przyspieszany i dziecko było zbyt wcześnie sadzane, stawiane lub zachęcane do chodu, a nie było jeszcze do końca gotowe na te umiejętności. Brak czworakowania może być też następstwem innych trudności występujących u dziecka, które nie zostały wyżej wymienione. Według World Health Organization (WHO) około 4% dzieci nie czworakuje. W razie, gdy rodzic niepokoi się tym, że jego dziecko nie czworakuje, to warto skonsultować się z lekarzem lub fizjoterapeutą dziecięcym. Konsultacja będzie pomocna przede wszystkim w celu ustalenia przyczyny, dla której dziecko nie czworakuje. Warto również przyjrzeć się wcześniejszym umiejętnością dziecka i ich rozwojowi.

Kiedy warto udać się z niemowlakiem do fizjoterapeuty?

Do fizjoterapeuty z dzieckiem warto się udać zawsze wtedy, kiedy rodzica coś niepokoi w rozwoju dziecka. Dobrym pomysłem będzie również konsultacja dziecka ze specjalistą w sytuacji, kiedy u dziecka nie pojawia się oczekiwana umiejętność lub gdy dziecko ma trudność z jej rozwojem. W przypadku czworakowania zaleca się, aby zgłosić się z dzieckiem do specjalisty, jeżeli:

• dziecko nie przyjmuje pozycji czworaczej, a skończyło już 8 miesiąc życia,
• dziecko nie próbuje czworakować, a skończyło już 10 miesiąc życia,
• gdy maluch przemieszcza się w czworakach z nogą uniesioną ponad podłoże lub przemieszcza się na pupie.

Co więcej, warto skonsultować się ze specjalistą, jeżeli dziecko skończyło 10 miesięcy i nie próbuje powyższych pozycji tylko zamiast tego woli na przykład cały czas pełzać.

Czy należy uczyć dziecko czworakować?

Przede wszystkim warto dać dziecku czas i zapewnić mu odpowiednie warunki do nauki czworakowania. Z pewnością nie należy na siłę zmuszać dziecka do czworakowania, jak i każdej innej czynności lub umiejętności. Warto go do tego jednak zachęcać, ale należy to robić w odpowiedni sposób. W domu, a szczególnie wtedy, kiedy dziecko wchodzi w czworaki, warto zadbać o to, aby zachęcać go do pozostania w tej pozycji. Pozwoli to dziecku się z nią zapoznać i ją rozwijać. Jeżeli dziecko nie czworakuje, to jak zostało to wyżej wspomniane, warto udać się do specjalisty. Fizjoterapeuta dziecięcy, poza przeprowadzeniem diagnozy, z całą pewnością pokaże, w jaki sposób wspierać dziecko w tym zakresie. 

Jak wspierać dziecko przy czworakowaniu?

Przy nauce czworakowania, warto wdrożyć aktywności i zabawy z elementami przenoszenia ciężaru ciała do przodu i do tyłu oraz na boki. Ważne są również aktywności wspierające wysoki podpór oraz rotacje tułowia. Już od pierwszych dni życia dziecka warto układać go na brzuszku i zadbać o przyjazną pielęgnację. Ponadto należy zastanowić się, czy maluszek ma szansę na odpowiedni rozwój czworakowania. Głównie należy zwrócić uwagę na to, czy dziecko spędza odpowiednią ilość czasu na macie oraz na to, czy zbyt długo nie przebywa w chodziku lub bujaczku i czy na przykład nie ślizga się na podłodze.

W kwestii rozwoju czworakowania istotny jest również ubiór dziecka. W tym przypadku najlepiej sprawdzą się krótkie spodenki. W długich spodniach dziecko mogłoby się ślizgać, a w krótkich spodenkach maluchowi będzie łatwiej utrzymać równowagę. Zdarza się, że rodzice zakładają dziecku długie spodenki z uwagi na to, że obawiają się, że obetrze sobie kolanka lub będzie mu zimno. Znacznie lepszym rozwiązaniem będzie zastosowanie maty piankowej, która zabezpieczy podłogę i uchroni dziecko przed ewentualnymi otarciami czy też upadkami. Dziecko spędzając czas na macie piankowej, ma doskonałą możliwość na pracę nad wzmocnieniem mięśni. Więcej o tym, na co zwrócić uwagę przy wyborze maty piankowej, znaleźć można w osobnym artykule: "Jaką matę wybrać dla niemowlaka? Fizjoterapeuta radzi". Zaleca się również, aby niemowlę miało gołe stopy z uwagi na to, że mają one wówczas lepszą przyczepność z podłożem.

Dobrym powodem i motywatorem do przemieszczania się w czworakach mogą być ulubione zabawki malucha. Zabawka umieszczona nieco dalej względem malucha powinna go zmotywować do przemieszczenia się w jej kierunku. Dziecko świetnie uczy się również poprzez zabawę z naśladowaniem. W tym celu rodzic może poruszać się w czworakach. Dziecko w takiej sytuacji zaczyna naśladować rodzica. Jest to dla dziecka świetna zabawa, ale też i okazja do poćwiczenia nowej umiejętności.

O tym, jak wspierać czworakowanie i jak pomóc dziecku w rozwoju tej umiejętności, można również dowiedzieć się więcej z materiałów video, które można znaleźć w zakładce "Ćwiczenia i zabawy". Można znaleźć tam jeszcze więcej pomysłów na aktywności wspierające czworakowanie u dziecka: [Video] aktywności wspierających czworakowanie - część 1 oraz [Video] aktywności wspierających czworakowanie - część 2. 

Podsumowanie

Etap czworakowania z całą pewnością jest bardzo ważny w rozwoju dziecka. Przemawiają za tym korzyści, o których wspomniałam wyżej. Jeżeli dziecko nie czworakuje, to jako fizjoterapeuta zawsze zalecam rodzicom konsultacje ze specjalistą. Pediatra, neurolog czy fizjoterapeuta mogą ocenić i sprawdzić, dlaczego dziecko nie czworakuje i czy przypadkiem nic nie stoi mu na przeszkodzie, aby się w ten sposób przemieszczać. Zdarza się jednak, że dziecko czworakuje dopiero po tym, jak opanuje chód dwunożny lub pomija ten etap rozwoju. O ile dziecko nie ma innych trudności podczas wykonywania innych umiejętności, to zwykle nie jest to powód do zmartwień. Szczegółowa obserwacja rozwoju malucha i reagowanie w razie niepokojących objawów jest niezwykle ważne i potrzebne, aby w razie konieczności móc odpowiednio zareagować.  

Bibliografia: