Czym jest płaskostopie u dziecka? Przyczyny, objawy, profilaktyka

Wśród najczęstszych problemów, z jakimi zmagają się dzieci, jest płaskostopie. Mimo że temat wydaje się stosunkowo znany, to rodzice bardzo często dopytują mnie i w rozmowie z nimi często słyszę różne nieprawidłowości oraz mity. Rzeczywiście płaskostopie i koślawość to nieprawidłowości, które dotyczą znacznej liczby dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. W dzisiejszym artykule przedstawię, czym jest płaskostopie, jakie są jego przyczyny i objawy oraz na czym polega profilaktyka płaskostopia.

W artykule

Czym jest płaskostopie?

Płaskostopie to wada postawy charakteryzująca się obniżeniem łuków stopy. Prościej mówiąc, stopa po stronie wewnętrznej nie jest wydrążona. Płaskostopie można zauważyć, gdy dziecko stoi lub siedzi. Stopa zarówno w jednej, jak i drugiej pozycji przylega płasko do podłoża i nie ma charakterystycznego wydrążenia. Rozróżnić można płaskostopie strukturalne i czynnościowe. To pierwsze jest związane z nieprawidłowościami dotyczącymi budowy stawu skokowego dolnego oraz stawów kości stępu. Drugie natomiast jest związane z niewłaściwą aktywnością układu mięśniowego. Nierzadko płaskostopie strukturalne i czynnościowe są ze sobą powiązane.

Przede wszystkim przy płaskostopiu sklepienie stopy znacznie się obniża, a stopa całą powierzchnią przylega do podłoża. Co więcej, wysklepienie stopy składa się z trzech łuków: podłużnego przyśrodkowego i bocznego oraz poprzecznego. W przypadku prawidłowo wysklepionej (ukształtowanej) stopy, wyżej wymienione łuki utrzymywane są dzięki aktywności mięśni, ścięgien i więzadeł. Natomiast przy płaskostopiu, w związku z nieprawidłową pracą wyżej wymienionych struktur, może dojść do wypłaszczenia łuków podłużnych i poprzecznego. W efekcie czego stopa będzie jeszcze bardziej przylegać do podłoża, co spowoduje z kolei gorszą amortyzację stopy. 

Często u dzieci przy płaskostopiu obserwuje się również koślawość stóp. Kostki przyśrodkowe są zbliżone względem środka, a pięta skierowana jest na zewnątrz. W takim ustawieniu stóp brzeg przyśrodkowy jest bardziej obciążony niż boczny. Dzieje się tak między innymi w konsekwencji tego, że rozkład obciążenia jest nieprawidłowy i ze względu na to, że stopa przylega ściśle do podłoża i nie ma wystarczającej amortyzacji.

Rozwój stóp dziecka. Kiedy diagnozuje się płaskostopie?

Płaskostopie rozpoznaje się zazwyczaj w 4-5 roku życia dziecka. Do około 3-4 roku życia u dziecka stwierdza się płaskostopie fizjologiczne. Wraz z wiekiem dziecka powinno ono zanikać i w wieku około 6-7 lat stopa powinna się ostatecznie ukształtować. Jeżeli płaskostopie będzie utrzymywać się u starszego dziecka, to wówczas należy udać się do ortopedy lub fizjoterapeuty w celu oceny stóp dziecka. Zwykle płaskostopie u dziecka zauważają rodzice poprzez obserwację. 

W tym miejscu warto powiedzieć, jak stopy wyglądają w pierwszym okresie życia dziecka. Mianowicie u dziecka z początku zauważyć można, że stopy są bardziej elastyczne, a to za sprawą większej ilości kolagenu i tkanki chrzęstnej w ścięgnach i więzadłach. Dodatkowo stopa dziecka od strony podeszwowej jest niejako wyścielona poduszeczką tłuszczową, która ma za zadanie wypełnić przestrzeń występująca pomiędzy kośćmi stopy a podłożem. Z racji obecności tej poduszeczki tłuszczowej można by sądzić, że stopa dziecka przylega całą powierzchnią do podłogi, natomiast tak nie jest. Ciężar ciała dziecka powinien rozkładać się pomiędzy trzema punktami podparcia (pierwszą i piątą głową śródstopia oraz guzem piętowym). 

Jak rozpoznać płaskostopie u dziecka?

Chcąc sprawdzić, czy dziecko układa stopy w sposób prawidłowy, można wykonać odbitki stóp dziecka. Zrobić można, to odbijając stopy dziecka na kartce lub suchym podłożu. Można również odbić stopy dziecka na mokrym piasku. Jeżeli odbita stopa na podłożu całościowo przylega do podłoża i nie ma wcięcia, to wówczas może świadczyć to o płaskostopiu. Starsze dziecko można poprosić by z pozycji stojącej na całych stopach, przeszło do stania na palcach. Ważne jest, aby w tym teście sprawdzić, czy w momencie, w którym dziecko stało, stopy przylegały całkowicie do podłogi. Dodatkowo należy sprawdzić, czy podczas wspięcia na palce, łuk podłużny się uwidocznił. Jeżeli w staniu stopa całą powierzchnią przylega do podłoża, natomiast podczas stania na palcach pojawia się podłużny łuk, to może świadczyć to o nieprawidłowości pracy aparatu mięśniowo-więzadłowego. W takiej sytuacji warto skonsultować się z ortopedą lub fizjoterapeutą dziecięcym.

Przyczyny płaskostopia

Do pojawienia się u dziecka płaskostopia może przyczyniać się w znacznym stopniu między innymi niewydolność aparatu mięśniowo-więzadłowego stóp. Niewłaściwe napięcie struktur sprawia, że łuki stopy nie są odpowiednio utrzymywane i stabilizowane. W efekcie czego łuki obniżają się, a stopa dziecka staje się płaska. Do pozostałych przyczyn, mogących prowadzić do pojawienia się płaskostopia u dziecka, zalicza się:

• nadmierne obciążenie stóp,
• nieprawidłowy rozkład obciążenia stóp,
• koślawe ustawienie kości piętowej,
• obniżone napięcie mięśniowe,
• nadwaga/otyłość,
• uszkodzenie stawów, mięśni, więzadeł stopy,
• wrodzona wiotkość więzadeł i ścięgien stopy,
• niewłaściwie dobrane obuwie (zbyt wąskie buciki/noszenie używanego obuwia),
• długotrwałe unieruchomienie stopy,
• uwarunkowania genetyczne.

Objawy płaskostopia

Płaskostopie u dziecka może objawiać się między innymi poprzez: 

• ból,
• tkliwość,
• skurcze stóp,
• koślawe ustawienie kości piętowej (pieta skierowana na zewnątrz),
• niezdarność podczas chodzenia,
• wypłaszczenie łuku podłużnego przyśrodkowego stopy,
• podeszwa stopy przylega całą powierzchnią do podłoża. 

Czym może skutkować nieleczone płaskostopie?

Nieleczone płaskostopie początkowo może nie dawać żadnych dolegliwości. Nie wykluczone jest natomiast, że takie objawy nie pojawią się w wieku dorosłym. Wówczas płaskostopie może prowadzić między innymi do przeciążeń stawów. Takie przeciążenia stawów mogą natomiast przyczynić się do wystąpienia bólu u osoby dorosłej np. podczas chodzenia lub dłuższego przebywania w pozycji stojącej. Nieleczenie płaskostopia, w perspektywie kolejnych lat życia dorosłej osoby, może prowadzić również do zwyrodnień, bólu kręgosłupa, stanów zapalnych czy też powstania palucha koślawego w stopie. Z tego powodu nie warto zwlekać z wizytą u specjalisty. Jeżeli u dziecka już od początku obserwuje się jakiekolwiek nieprawidłowości, bądź coś niepokojącego dzieje się w rozwoju dziecka, to warto skonsultować się ze specjalistą. 

Jak leczyć i zapobiegać płaskostopiu u dzieci?

Oczywiście najpierw należy potwierdzić płaskostopie u ortopedy lub fizjoterapeuty dziecięcego. Zwykle, w przypadku rozpoznania u dziecka płaskostopia, zalecana jest terapia. Ma ona na celu skorygować nieprawidłowości, które wystąpiły w obrębie stóp maluszka. Fizjoterapeuta podczas terapii najczęściej stosuje ćwiczenia i techniki z zakresu terapii manualnej oraz terapii mięśniowo-powięziowej. Ćwiczenia będą miały na celu wzmocnienie osłabionych struktur (mięśni, ścięgien, wiązadeł) oraz rozciągnięcie tych napiętych. Dodatkowo umożliwiają one pracę nad stabilizacją i równowagą. Istotne jest, aby ćwiczenia zalecone przez fizjoterapeutę, kontynuować w domu w celu podtrzymania efektów terapii.

W zapobieganiu płaskostopia ważne jest, aby od samego początku nie tylko ćwiczyć, ale też stymulować odpowiednio maluszka i zwrócić uwagę szczególnie na poniższe kwestie:

Stymulacja stóp dziecka - stymulowanie stóp dziecka poprzez zabawę. Można połaskotać, pouciskać lub pomasować stópki maluszka.

Unikanie przyspieszania rozwoju malucha - należy unikać przyspieszania rozwoju malucha, zwłaszcza kiedy nie jest jeszcze na to gotowy. W tym przypadku tyczy się to wczesnej pionizacji, czyli stawania i prowadzenia dziecka za rączki. Zbyt wczesne pionizowanie dziecka może przyczynić się między innymi do osłabienia mięśni stóp, co z kolei może prowadzić do nieprawidłowego ich ustawienia.

Unikanie wsadzania dziecka do chodzika - jako fizjoterapeuta dziecięcy uważam, że nie warto wsadzać maluszka do chodzika ze względu między innymi na niewłaściwą stymulację stóp, nieprawidłowy wzorzec chodu i ryzyko pojawienia się przeciążeń kręgosłupa. Ponadto wsadzone dziecko do chodzika nie ma możliwości zmiany pozycji, co znacznie utrudnia dziecku zdobywanie nowych umiejętności. Więcej o chodziku oraz tym dlaczego jako fizjoterapeuta jestem na nie, można przeczytać w artykule: Chodzik dla dziecka - 6 powodów dlaczego fizjoterapeuta jest na nie.

Układanie dziecka na macie piankowej - w jednym z poprzednich artykułów przedstawiłam zalety układania dziecka na macie piankowej: Jak wybrać matę piankową. Mata ta sprawdzi się z pewnością dużo lepiej niż na przykład bujaczek. Przede wszystkim dlatego, że mata zapewnia dziecku swobodę ruchu oraz daje możliwość do poznawania i eksplorowania przestrzeni. Z tego powodu warto na niej układać maluszka na brzuszku, pleckach i na boczku. Przy tym warto zadbać o to, żeby maluch był na niej aktywny i żeby ten czas był dla niego atrakcyjny. 

Sensoryka - warto zwrócić uwagę na rozwój zmysłów dziecka. Przede wszystkim warto stymulować zmysł wzroku, dotyku i słuchu. Dobrym pomysłem będzie umożliwienie dziecku poznawania różnych faktur i powierzchni takich jak: piasek, kamyczki czy trawa. 

Aktywność ruchowa - szczególną uwagę należy zwrócić na to, aby dziecko było aktywne. W przypadku starszych maluszków świetnie sprawdzi się tor przeszkód przygotowany z elementów znajdujących się w domu, na przykład z poduszek. 

Obuwie - dobór prawidłowego obuwia jest bardzo ważny pod względem rozwoju stóp. Buty powinny być lekkie, miękkie, elastyczne, nowe, szerokie w paluszkach, z miękkim zapiętkiem i płaskie. Powinny być również dobrane odpowiednio pod względem rozmiaru stóp dziecka z uwzględnieniem zapasu od około 0,5 do 1 cm. Więcej w tematyce doboru pierwszych bucików dowiedzieć można się w artykule: Pierwsze buty dla dziecka okiem fizjoterapeuty. 

Siad - zwrócić uwagę należy również na to, w jaki sposób dziecko siedzi. Dziecko nie powinno siadać z nogami podwiniętymi pod pupę z racji tego, że może to prowadzić do koślawości kolan. Przeważający siad dziecka w literkę ,,W'' również wymaga korekcji.

Jakie ćwiczenia może wykonywać dziecko w przypadku płaskostopia?

Zauważoną nieprawidłowość u dziecka, jak już wielokrotnie wcześniej wspomniałam, należy skonsultować ze specjalistą. Terapeuta po ocenie dziecka w razie potrzeby zaplanuje indywidualne postępowanie terapeutyczne w tym ćwiczenia. Ćwiczenia i aktywności, które znajdują się poniżej, są przykładowe i nie zawsze sprawdzą się u każdego dziecka. Są to jednak ćwiczenia zwykle sugerowane przez fizjoterapeutę i ogólnie pozytywnie wpływające na rozwój ruchowy dziecka. Ze starszym dzieckiem sprawdzą się następujące aktywności oraz zabawy:

• chodzenie na palcach,
• chodzenie na piętach,
• chodzenie po np. trawie, kamyczkach lub piasku,
• podskoki na palcach w miejscu, przód-tył i na boki,
• podnoszenie stopami małych przedmiotów i wrzucanie ich do pudełka (woreczki gimnastyczne, zwinięte skarpetki, piłeczki),
• podnoszenie stopami piłki i wrzucanie jej do pudełka,
• trzymając piłkę stopami toczenie jej po ścianie,
• rzucanie piłki trzymanej stopami do rodzica (w siądzie prostym),
• rysowanie stopami w powietrzu,
• klaskanie stopami (w leżeniu na plecach, siadzie ugiętym),
• turlanie piłki stopami do rodzica (piłka z wypustkami - jeżyk),
• utrzymywanie kartki stopami w siądzie na krześle (rodzic stara się wyciągnąć dziecku kartę z pomiędzy stóp),
• zwijanie ręcznika lub szalika palcami stóp pod stopami w staniu, lub siedzeniu na krześle,
• wspinanie się po drabinkach, piramidach, pająkach itd. na placu zabaw.

Podsumowanie

Płaskostopie jest jedną z wielu wad postawy, która związana jest z budową stóp i ich rozwojem. W przypadku zaobserwowania nieprawidłowości warto zgłosić się do specjalisty z dzieckiem, a następnie w razie konieczności wdrożyć regularne ćwiczenia i zadbać o odpowiednie stymulowanie stóp dziecka. Należy pamiętać, że nieleczone płaskostopie może przyczynić się do wystąpienia przeciążeń, a także zwyrodnień. Może również występować przy wadach postawy takich jak koślawość kolan czy też skrzywieniu kręgosłupa. 

Bibliografia:

1. López López D., Bouza Prego M., Requeijo Constenla A. i in.: The impact of foot arch height on quality of life in 6-12 year olds, Colomb Med (Cali), 2014, nr 48.
2. Winczewski P.: Profilaktyka i korygowanie płaskostopia, Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk, 2018.