Stopa płasko-koślawa? Fizjoterapeuta wyjaśnia

Stopy pełnią niezwykle ważne zadanie. Podpierają całe ciało i umożliwiają nasze przemieszczanie się. Dlatego tak ważne jest, aby już od samego początku monitorować prawidłowość rozwoju stóp pociechy. Prawidłowy rozwój stóp będzie przekładał się na zdrowie dziecka, jak i jego komfort w codziennym życiu i funkcjonowaniu. Płaskostopie, koślawość pięt czy właśnie tak zwana stopa płasko-koślawa to jedne z najbardziej powszechnych problemów, z którymi zmagają się dzieci. W dzisiejszym artykule postaram się wyjaśnić, czym tak naprawdę jest stopa płasko-koślawa. Między innymi wyjaśnię, czym charakteryzuje się takie ustawienie stóp i jak je rozpoznać w domu. Przedstawię przyczyny i objawy tej wady oraz podpowiem, jak powinno wyglądać postępowanie lecznicze.

W artykule

Anatomia stopy

Stopa jest niezwykle skomplikowana w swojej budowie. W stopie mieści się około 26 kości, 33 stawy i ponad 107 ścięgien, więzadeł oraz mięśni.  Złożona budowa stopy przekłada się na jej wielofunkcyjność. Stopy są fundamentem całego ciała i oczywiście częścią kończyny dolnej. Pełnią funkcję podporowo-nośną oraz lokomocyjną, czyli umożliwiają przemieszczenie się. W stopie obserwuje się ruch zgięcia grzbietowego, zgięcia podeszwowego, inwersji oraz ewersji. Ruchy te zostały przedstawione na grafice poniżej.

Sklepienie stopy stanowi łuk podłużny oraz łuk poprzeczny. Wyróżnia się w stopie trzy punkty podparcia: pierwsza głowa kości śródstopia, piąta głowa kości śródstopia i kość piętowa. W pozycji stojącej powyższe trzy punkty powinny być równomiernie i symetrycznie obciążone. W tym miejscu warto zaznaczyć, że stopa, która jest zdrowa, nie powinna w całości przylegać do podłoża. Może jednak zdarzyć się, że wysklepienie stopy będzie nieprawidłowe i wówczas może dojść do obniżenia łuku przyśrodkowego. W takim przypadku będziemy mieć do czynienia z płaskostopiem podłużnym. W przypadku obniżenia łuku poprzecznego przedniego stopy mowa będzie o płaskostopiu poprzecznym. Więcej o samym płaskostopiu i jego przyczynach oraz objawach, a także tym, w jaki sposób wygląda leczenie, można przeczytać w osobnym artykule: Czym jest płaskostopie u dziecka? Przyczyny, objawy, profilaktyka.

Jak zmienia się ułożenie nóżek i stóp dziecka wraz z jego wiekiem?

Na samym początku warto zaznaczyć, że ustawienie stóp i nóżek dziecka nie jest stałe i w trakcie rozwoju ulega zmianie. Już w okresie prenatalnym, kiedy dziecko znajduje się jeszcze w brzuchu mamy, stopa maluszka przechodzi szereg zmian. Wszystko po to, aby w ostateczności móc spełniać swoje funkcje. Po urodzeniu ma to szczególnie miejsce w pierwszych trzech latach życia dziecka, kiedy to zmiany są największe. Od urodzenia aż do około 3 roku życia stopy dziecka mają dość dużą ilość tkanki tłuszczowej, która dokładnie wypełnia cały łuk podłużny. Stopy maluszka wydają się wtedy być płaskie. W tym czasie wielu rodziców zastanawia się, czy przypadkiem ich dziecko nie ma płaskostopia. W tym okresie jest to natomiast fizjologiczne i niekoniecznie musi zwiastować coś złego.

Co więcej, z początku kończyny dolne maluszka ustawione są w szpotawości. Oznacza to, że kolanka dziecka są skierowane na zewnątrz. Koślawość kolan jest zwykle największa pomiędzy 2 a 4 rokiem życia. Może ona w znaczny sposób przyczyniać się do nieprawidłowego ustawienia stóp maluszka. Dziecko chcąc mieć lepszą stabilizację i zachować równowagę często ustawia nóżki w rozkroku. Znowu, w tym okresie jest to fizjologiczne i niekoniecznie musi zwiastować problemy. 

Dodatkowo bardzo często obserwuje się, że u dzieci w tym wieku, układ mięśniowo-więzadłowy nie jest jeszcze wystarczająco wydolny i nie utrzymuje należycie struktur po stronie przyśrodkowej stopy. Towarzyszyć temu może niewielka koślawość tyłostopia (pięty). Może być nieco mocniej nasilona w przypadku dodatkowej wiotkości więzadłowo-stawowej. Ponownie, stan ten jest określany stanem fizjologicznym, który zwykle nie wymaga podejmowania leczenia. 

Wraz z wiekiem i rozwojem stóp oraz nóżek "problemy" te powinny natomiast zanikać. Stopa fizjologicznie powinna osiągnąć właściwy kształt do około 6 roku życia. Część specjalistów sugeruje się mocno 6 rokiem życia i można odnieść wrażenie, że do tego czasu nie trzeba się przejmować. Owszem, nie należy zbyt wcześnie mieć przesadnych obaw i pozwolić dziecku na spokojny rozwój, który jest odpowiedni dla jego wieku. Rodzicom moich pacjentów zwykle sugeruję jednak, żeby zareagowali trochę wcześniej. Według mnie warto na te kwestie zwrócić szczególną uwagę, już około 3 roku życia. Jeżeli po 3 roku życia dziecka, w dalszym ciągu widoczne jest wykrzywianie stópek bądź złe ustawienie kolanek, szczególnie jeżeli jest to mocno widoczne i nie widać wyraźnej poprawy, to wówczas uważam, że warto udać się na konsultację ze specjalistą. Dobrym pomysłem będzie udanie się z pociechą na wizytę do fizjoterapeuty dziecięcego lub ortopedy. 

Czym jest stopa płasko-koślawa? 

Problem ze stopą płasko-koślawą zaczyna się zwykle we wczesnym dzieciństwie i często utrzymuje się aż do dorosłości. Stopy płasko-koślawe są jedną z najczęściej występujących wad stóp. Stopę płasko-koślawą charakteryzuje obniżenie łuku podłużnego i poprzecznego (płaskostopie). Czasami może się nawet zdarzyć, że łuk podłużny całkowicie oprze się o podłoże. W przypadku stopy płasko-koślawej obserwuje się również ustawienie tyłostopia stępu, czyli pięty, w nadmiernej koślawości. Koślawemu ustawieniu pięt i płaskostopiu towarzyszy zwykle odwiedzenie i nawrócenie przodostopia. 

W pozycji stojącej można zauważyć wówczas u dziecka, że kości piętowe są ustawione w nieznacznej koślawości w stosunku do osi długiej goleni. Fizjologiczna koślawość pięt nie powinna być większa niż 5-7 stopni. Większa koślawość może przyczynić się do zaburzenia prawidłowej biomechaniki chodu oraz może przyczynić się do pojawienia się u dziecka dolegliwości bólowych, oraz powodować trudności w samym chodzeniu. Koślawość pięt jest schorzeniem, które zwykle pojawia się w okresie intensywnego wzrostu dziecka i do około 3 roku życia jest etapem normalnym w jego rozwoju. Stopie płasko-koślawej często towarzyszy również koślawość kolan. Wówczas zauważyć u dziecka można ustawienie kolan w kształt litery ,,X''. O koślawości kolan więcej dowiedzieć się można z osobnego artykułu, który już jest opublikowany w bazie wiedzy na stronie: Koślawość kolan u dzieci i młodzieży. Przyczyny, objawy i propozycje ćwiczeń

Jak rozpoznać koślawość stóp u dziecka?

Koślawość stóp u dziecka można zaobserwować zarówno w pozycji stojącej, jak i w trakcie chodzenia. Przede wszystkim zauważa się wówczas, że pięty i stawy skokowe skierowane są bardziej ku stronie wewnętrznej. Zauważymy, że przekrzywiają się one do wewnątrz. Ponadto zauważymy również nadmierne obciążenie środkowej części stóp. Poniższa grafika pokazuje, w jaki sposób może to wyglądać. Powinna pomóc pokazać, na co zwrócić uwagę podczas obserwacji pociechy. Oczywiście samej diagnozy powinien dokonać lekarz lub fizjoterapeuta.

Przyczyny stóp płasko-koślawych

Przyczyn koślawego ustawienia pięt może być wiele. W przypadku dzieci koślawość pięt w szczególności może wynikać z nadmiernej wiotkości stawów i więzadeł. Do innych przyczyn zalicza się również:

• słabe mięśnie stóp i nóg,
• zaburzenia napięcia mięśniowego,
• niewydolność ścięgna mięśnia piszczelowego tylnego,
• przeciążenia stóp,
• stosowanie chodzika u dziecka,
• prowadzenie za rączki dziecka, które jeszcze nie jest gotowe do stania lub na stawianie samodzielnych kroków,
• zbyt mała aktywność ruchowa,
• nadwaga lub otyłość,
• noszenie nieodpowiedniego obuwia,
• schorzenia neurologiczne,
• wady wrodzone.

Poza powyższymi zwrócić należy również uwagę na ustawienie stawów biodrowych u dziecka. Ustawienie stóp dziecka może być podyktowane właśnie między innymi ustawieniem stawów biodrowych. We wczesnym okresie życia dziecko ma większą rotację wewnętrzną w stawach biodrowych, kość piszczelowa jest zrotowana na zewnątrz, a kość skokowa ustawiona jest w rotacji wewnętrznej. Dodatkowo pięta dziecka pozostaje ustawiona w ewersji. Wpływ może mieć również ustawienie kręgosłupa, miednicy czy też kolan. Z uwagi na powyższe niezwykle istotne jest, aby w przypadku zauważenia problemów udać się do specjalisty, znaleźć przyczynę nieprawidłowego ustawienia stóp i rozpocząć ewentualną terapię.

Objawy stóp płasko-koślawych

Do głównych objawów stopy płasko-koślawej można zaliczyć:

• obniżenie łuku podłużnego przyśrodkowego lub poprzecznego,
• chód wolniejszy, z mocnym naciskiem, nieco mniej płynny,
• trudności z utrzymaniem równowagi,
• potknięcia i upadki,
• utykanie,
• przykurcz ścięgna piętowego (Achillesa),
• skrócenie i przykurcz mięśni strzałkowych, więzadeł zewnętrznej strony stopy,
• koślawość kolan,
• szybka męczliwość stóp np. podczas aktywności sportowej, którą podejmuje dziecko,
• ból stóp i łydek,
• odciski,
• ograniczony ruch palców u stóp,
• niszczenie obuwia od strony przyśrodkowej (wewnętrznej),
• złe samopoczucie.

Do kogo udać się w przypadku zauważenia u dziecka koślawych pięt i płaskostopia?

W przypadku, gdy rodzice zauważą u dziecka nadmierną koślawość pięt lub gdy utrzymuje się ona po trzecim roku życia, to należy skonsultować ze specjalistą. Wspominałam o tym już wyżej, ale jest to naprawdę istotne. Konsultacja pozwoli na przeprowadzenie szczegółowej diagnostyki schorzenia, począwszy od wywiadu, aż po szereg badań. Badanie kliniczne przeprowadzane przez specjalistę, czyli ortopedę lub fizjoterapeutę dziecięcego, polega zwykle na badaniu fizykalnym oraz oglądaniu stóp w pozycji stojącej, jak i w chodzie. Ocenia się dokładnie postawę ciała dziecka w tym ustawienie miednicy, stawów biodrowych, kolan i stóp. Sprawdza się zakresy ruchomości w stawach kończyn dolnych oraz ocenia siłę mięśniową, szukając przy tym ewentualnych trudności w układzie ruchu. Specjalista ma również możliwość oceny wzorca i jakości ruchu. Ponadto dokonuje również pomiaru kąta piętowo-goleniowego oraz przeprowadza badanie na podoskopie. Do badania stóp dziecka często wykorzystywana jest również pedobarografia komputerowa oraz plantokonturograf do odbitek stóp. Czasami niezbędne jest wykonanie badania radiologicznego na przykład zdjęcia rentgenowskiego. Przeprowadzone badanie pozwoli na dobranie odpowiedniego sposobu leczenia i pomoże określić najwłaściwsze dla dziecka postępowanie. 

Jak wygląda postępowanie fizjoterapeutyczne w przypadku stóp płasko-koślawych?

Fizjoterapia stóp płasko-koślawych przede wszystkim polega na wprowadzeniu ćwiczeń wzmacniających mięśnie stóp i kończyn dolnych oraz na poprawie ich stabilności. Terapeuta pracuje nad wzmocnieniem mięśni odpowiadających za prawidłowe wysklepienie oraz napięcie łuku podłużnego i poprzecznego stopy. Bardzo często stosowana jest w tym celu terapia prowadzona metodą Trójpłaszczyznowej Manualnej Terapii Wad Stóp. Terapia ta polega na rozciągnięciu mięśni i tkanek, które są przykurczone i na utrwalenia tego procesu odpowiednim bandażowaniem stóp. 

Fizjoterapeuta pracuje również nad skorygowaniem ustawienia miednicy, kolan i stóp. Włącza ćwiczenia wzmacniające mięśnie brzucha i pośladków. W przypadku skrócenia ścięgna Achillesa, jak i innych restrykcji wprowadzane są ćwiczenia rozciągające. Wykorzystywane są również plastry do tapingu, które pomagają ustawić pięty we właściwej osi. Dodatkowo niektórzy specjaliści zalecają zastosowanie wkładek korygujących jako dodatkowy i wspomagający element terapii. Wkładki powinny być indywidualnie dostosowane i wytworzone odpowiednio do wady stóp dziecka. 

W przypadku stóp płasko-koślawych strukturalnych specjaliści stosują odpowiednie obuwie ortopedyczne, które pozwoli na ustawienie stóp we właściwej pozycji. Zawsze, ale szczególnie w przypadku jakichkolwiek problemów ze stopami należy zadbać o to, aby dziecko miało buty odpowiednio dobrane pod względem rozmiaru, elastyczności i cienkości podeszwy. Buty powinny zapewnić odpowiednie wsparcie dla stóp i nie powinny krępować ruchów stóp. Jak już wspomniałam dobór prawidłowego obuwia, jest bardzo istotny i napisałam o tym osobny artykuł: Pierwsze buty dla dziecka okiem fizjoterapeuty.

Na sam koniec warto podkreślić, że zarówno ćwiczenia, jak i całe postępowanie lecznicze powinno być dostosowane do wieku, możliwości i potrzeb dziecka, a także do stopnia zaawansowania schorzenia. Ważna jest również regularność wykonywania zaleconych przez specjalistę ćwiczeń, które to mają na celu zmniejszenie deformacji oraz poprawę struktur stopy. Specjalista dobierze odpowiednią metodę leczenia do potrzeb dziecka i zaleci dokładne postępowanie. 

Jakie ćwiczenia na stopy płasko-koślawe można wykonywać z dzieckiem w domu?

Warto podkreślić, że szczególnie w przypadku zauważenia problemów, w pierwszej kolejności warto skonsultować się z lekarzem lub fizjoterapeutą. Poniżej można natomiast znaleźć kilka ćwiczeń, które można z powodzeniem wykonywać ze starszym dzieckiem w domu. W wielu przypadkach są to ogólnorozwojowe ćwiczenia, które pozytywnie wpłyną na zdrowie dziecka. Przykładem takich ćwiczeń będzie:

• marsz na palcach,
• marsz na piętach,
• rolowanie podeszwy stopy na piłeczce z kolcami,
• łapanie stopami skarpetek i wrzucanie ich do pojemnika,
• wspięcie na palce,
• klaskanie stopami,
• podnoszenie małych przedmiotów lub piłeczek stopami,
• rolowanie piłeczki z kolcami podeszwami obu stóp,
• formowanie stopami kulki z papieru,
• rozprostowywanie stopami zwiniętej kulki papieru.

Młodsze dzieci mogą spacerować po macie sensorycznej, można wykonywać im masaż stóp piłeczkami o różnych fakturach oraz można przygotować na przykład ścieżkę sensoryczną. Istotne również będą wykonywane ćwiczenia przez rodzica w domu, które wcześniej zalecił specjalista.

Podsumowanie

Stopa dziecka wraz z wiekiem zmienia się i zmienia się przy tym jej ustawienie. Kwestia ta dotyczy całej kończyny dolnej, a nie tylko stóp. Koślawość kolanek i stóp oraz płaskostopie może być w danym okresie fizjologią. U większości dzieci wada ta wycofuje się samoistnie i tym samym nie wymaga skomplikowanego leczenia czy też interwencji, ale najlepiej jak oceni sytuację specjalista. Podstawą ewentualnej pracy, w przypadku radzenia sobie u dziecka ze stopą płasko-koślawą, są indywidualnie dobrane ćwiczenia. Ponadto zwrócić uwagę należy na to, żeby dziecko miało prawidłowo dobrane obuwie. 

Bibliografia: