Podwrażliwość sensoryczna i poszukiwanie bodźców - terapeuta SI wyjaśnia

Twoje dziecko ciągle się kręci, podskakuje, biega i masz wrażenie, że nie potrafi usiedzieć w miejscu? Być może lubi mocno się przytulać, a w przedszkolu zdarza mu się ugryźć lub uderzyć rówieśnika? Dla niektórych rodziców na pewno brzmi to znajomo. Dość często właśnie z takim objawami zgłaszają się do mnie zaniepokojeni rodzice. W dzisiejszym artykule będzie mowa nie tylko o dziecku poszukującym bodźców, ale również o dziecku z podwrażliwością. Jako fizjoterapeutka oraz terapeutka Integracji Sensorycznej wyjaśnię różnice i podobieństwa i podpowiem jak wspierać dziecko. Wyjąśnię również, kiedy i z kim skonsultować pociechę.

W artykule

• Czym jest podwrażliwość sensoryczna?
• Dziecko podwrażliwe, a poszukiwacz bodźców?
• Jak odróżnić podwrażliwość od nadwrażliwości?
• Niegrzeczne i rozpieszczone dziecko, a podwrażliwość
• Typowe objawy podwrażliwości sensorycznej
• Jak pomóc dziecku? Terapeuta integracji sensorycznej wyjaśnia
• Kiedy i do kogo zgłosić się o pomoc?
• Podsumowanie
• Inne artykuły, które mogą Cię zainteresować

Czym jest podwrażliwość sensoryczna?

Podwrażliwość sensoryczna, najprościej mówiąc, to sytuacja, kiedy układ nerwowy zbyt słabo rejestruje bodźce. Dziecko potrzebuje wówczas więcej dotyku, ruchu oraz dźwięków, aby właściwie poczuć swoje ciało. Mózg dziecka jeszcze bardziej będzie domagać się bodźców. Czasami dziecko potrzebuje tak bardzo intensywnej stymulacji, że dla rodziców może ona wydać się wręcz aż niepokojąca. Dziecko podwrażliwe może sprawiać wrażenie mało zainteresowanego otoczeniem. Podwrażliwość może dotyczyć różnych zmysłów, w tym dotyku, propriocepcji i układu przedsionkowego. Poniżej krótko wyjaśnię każdy z nich.

Dotyk (zmysł czucia) - zmysł, który odbiera informację przez skórę. Dzięki niemu dziecko wie, czy dana rzecz jest ciepła, zimna, miękka lub twarda. Dzięki niemy może również ocenić, czy coś jest dla niego przyjemne lub wręcz przeciwnie. Dziecko z podwrażliwością dotykową może:

• szukać mocnego dotyku, nie reagować na lekki dotyk, ale na mocny uścisk już tak,
• lubić intensywne bodźce jak skakanie z wysoka, czy dźwiganie ciężkich przedmiotów,
• preferować potrawy, które mają wyraźny smak lub są pikantne, kwaśne albo bardzo słone,
• nie zauważać, że się zraniło, nie reagować na ból, nie zwracać uwagi na to, że jest brudne lub też nie zwracać uwagi na gryzące metki w ubraniach.
  

Propriocepcja (czucie głębokie) - zmysł, który pozwala odczuć dziecku pozycję i ruch ciała w przestrzeni bez konieczności korzystania ze wzroku. Za sprawą propriocepcji dziecko nie musi patrzeć na nogi, czy też na ręce, aby wiedzieć, że wykonuje nimi ruch. Dziecko z podwrażliwością proprioceptywną może:

• mieć obniżoną reakcję na ból, nie czuć bólu przy zranieniach i upadkach,
• lubić mocno się przytulać,
• bardzo lubić masaże, zawijanie w koc lub noszenie ciężkich przedmiotów,
• ściskać zabawki zbyt mocno,
• zderzać się z przedmiotami lub wpadać na rówieśników lub inne osoby.
  

Układ przedsionkowy (zmysł równowagi i ruchu) - zmysł, który odpowiada za orientację dziecka w przestrzeni, reakcje na ruch oraz za poczucie równowagi. Zmysł ten znajduje się w uchu wewnętrznym. Dziecko z podwrażliwością przedsionkową może:

• ciągle być w ruchu. Może biegać, skakać, turlać się po podłodze, czy też kręcić się,
• mieć trudność w usiedzeniu w jednym miejscu np. podczas spożywania posiłków przy stole lub podczas zajęć na dywanie,
• nie odczuwać nieprzyjemnych odczuć, pochodzących z intensywnego ruchu, np. z kręcenia się w głowie,
• szukać intensywnych wrażeń.

Jak widać większość tych zachowań ma jeden mianownik i jest nim potrzeba silnej stymulacji.

Dziecko podwrażliwe, a poszukiwacz bodźców?

Podwrażliwość wskazuje na niedostateczne pobudzenie zmysłów oraz na to, że dziecko nie rejestruje w sposób prawidłowy bodźców, które do niego docierają. Należy jednak zauważyć, że dziecko z podwrażliwością sensoryczną może albo aktywnie szukać wrażeń sensorycznych, albo może wręcz przeciwnie wycofywać się z różnych aktywności. Ten pierwszy przypadek dodatkowo nazywany jest właśnie poszukiwaczem bodźców. Zarówno poszukiwanie bodźców, jak i podwrażliwość wynikają z tej samej przyczyny, czyli nietypowego przetwarzania bodźców sensorycznych przez układ nerwowy. Zarówno u dziecka poszukującego bodźców, jak i u dziecka z podwrażliwością można zauważyć zachowania, takie jak: skakanie, szczypanie, gryzienie, bicie, wpadanie na przedmioty, ale też trudności w skupianiu uwagi oraz trudności emocjonalne. Zwłaszcza wtedy, gdy potrzeby sensoryczne dziecka nie są zaspokojone. Zarówno w przypadku podwrażliwości, jak i poszukiwania bodźców podejście i wsparcie jest bardzo podobne. 

Jak odróżnić podwrażliwość od nadwrażliwości?

Zdarza się, że rodzice mają trudność z rozróżnieniem podwrażliwości i nadwrażliwości sensorycznej. Mimo to, że oba zaburzenia dotyczą zmysłów, to objawy są zdecydowanie inne. Dziecko z podwrażliwością szuka bodźców, natomiast to z nadwrażliwością ich unika. Dla osoby, która obserwuje dziecko, oba zaburzenia mogą wydawać się być niestandardowe. Poniżej wyjaśnię różnice pomiędzy podwrażliwością, a nadwrażliwością na podstawie poszczególnych zmysłów. Jak już wyżej wspomniałam podwrażliwość, to zbyt mała ilość bodźców, a nadwrażliwość to zbyt duża ilość bodźców.

Dotyk

• Podwrażliwość - przytula się zbyt mocno.
• Nadwrażliwość - nie lubi się przytulać i nie lubi być dotykane.

Propriocepcja (czucie głębokie)

• Podwrażliwość - lubi się mocno przytulać, zderza się z rówieśnikami, meblami lub ścianą oraz może się zdarzyć, że szczypie i gryzie.
• Nadwrażliwość - woli być obejmowane delikatnie i nie lubi zbyt ciasnych ubrań.

Równowaga (przedsionek)

• Podwrażliwość - bardzo lubi się huśtać, skakać i turlać.
• Nadwrażliwość - nie lubi huśtania, boi się upadku.

Zachowanie

• Podwrażliwość - wykazuje nadmierną aktywność i poszukuje intensywnych wrażeń.
• Nadwrażliwość - unika bodźców i jest lękliwe.

Rozróżnienie powyższych typów zaburzeń pomoże w lepszym zrozumieniu zachowania dziecka, uniknięciu błędnej interpretacji oraz pozwoli na właściwe dostosowanie strategii wsparcia dziecka. Zwiększy ono również zrozumienie ze strony rodziców względem dziecka. Należy pamiętać, że każde dziecko może mieć inne objawy, a profile sensoryczne mogą bardzo się od siebie różnić. Więcej informacji o nadwrażliwości można znaleźć w osobnym artykule - "Nadwrażliwość na dotyk u dziecka - jak rozpoznać i wspierać? Terapeuta SI wyjaśnia"

Niegrzeczne i rozpieszczone dziecko, a podwrażliwość

Rodzice dziecka, które jest podwrażliwe lub jest poszukiwaczem sensorycznym, często słyszą od osób otoczenia, że ich pociecha jest niegrzeczna. Od wychowawców z przedszkola słyszą, że ich dziecko zachowuje się niewłaściwie, prowokuje, zaczepia inne dzieci oraz często chce na siebie zwrócić uwagę i w ten sposób zakłóca i utrudnia pracę w grupie. Przede wszystkim należy zaznaczyć, że powyższe zachowania u dziecka poszukującego bodźców nie wynikają z braku wychowania, ale z potrzeb neurologicznych oraz biologicznych. Jak już wyżej wspomniałam w jednym z poprzednich akapitów, mózg dziecka cały czas odbiera i przetwarza bodźce pochodzące ze zmysłów. Dzięki temu dziecko, wie, co się z nim dzieje, wie co dzieje się z jego ciałem i również, dzięki temu czuje się bezpiecznie oraz potrafi adekwatnie reagować do danej sytuacji. U dziecka podwrażliwego sensorycznie lub dziecka, które jest poszukiwaczem bodźców, ten system działa nieco inaczej. Można powiedzieć, że system ten działa wolnej i ciszej. Mózg dziecka nie dostaje wystarczająco mocnych sygnałów i wtedy zaczyna ich szukać samodzielnie. W takiej właśnie sytuacji dziecko nie jest niegrzeczne, tylko zaczyna w ten sposób nadrabiać brakujące wrażenia i wówczas często się rozprasza, nie jest w stanie usiedzieć spokojnie w jednym miejscu, kręci się, skacze, czołga i turla po podłodze. Układ przedsionkowy dziecka domaga się ruchu. Co więcej, dziecko, aby poczuć coś intensywniej, zdarza się, że uderza rówieśników lub ich gryzie. Nie wynika to ze złości tylko znowu z zapotrzebowania na bodźce. Takie zachowania dziecka z perspektywy osoby dorosłej mogą wydawać się zachowaniami trudnymi do zaakceptowania. Wydaje się, że dziecko jest źle wychowane, rozpieszczone i niegrzeczne, ale w rzeczywistości dla mózgu dziecka jest to forma samoregulacji. Jako terapeuta integracji sensorycznej zastanowiłabym się, co dane zachowanie dziecka mówi mi o jego potrzebach sensorycznych. O tym, co robić i w jaki sposób wpierać takie dziecko będzie w jednym z następnych akapitów. 

Typowe objawy podwrażliwości sensorycznej

Poniżej przedstawię jeszcze raz oraz dodatkowo wyjaśnię kilka typowych objawów dla dziecka z podwrażliwością sensoryczną i dla dziecka, które jest poszukiwaczem bodźców. Pozwoli to lepiej zrozumieć zachowanie dziecka. Przedstawię również co wówczas powinien zrobić rodzic. Do objawów tych można zaliczyć:

• Mocne przytulanie - dziecko może przytulać się tak mocno, że drugą osobę może to wręcz zaboleć. Może to być nie tylko delikatne objęcie, tylko wręcz mocny i przyduszający uścisk. Często w tym przypadku jest to czytane przez drugą osobę jako brak empatii, ale tak nie jest. Jest to potrzeba bardzo głębokiego i intensywnego bodźca dotykowego, który daje dziecku świadomość ułożenia i pozycji ciała w przestrzeni oraz daje mu poczucie bezpieczeństwa.
• Szczypanie, gryzienie i uderzanie - często jest to sposób szukania przez dziecko intensywnego bodźca i próba zainicjowania kontaktu. Dla dziecka gryzienie jest formą stymulacji jamy ustnej i dotyku. Często zachowania te są zauważalne podczas, gdy dziecko się cieszy. W przypadku powyższych zachowań warto nauczyć dziecko alternatywnych sposobów samoregulacji. Można zaproponować na przykład gryzak. Warto zaproponować ćwiczenia z wykorzystaniem odpowiedniego sprzętu sensorycznego np. poduszek sensorycznych, czy piłeczek oraz masaże i uściski. ~
• Wpadanie i uderzanie się o ludzi, meble i ścianę - dziecko może uderzać się o ścianę lub wpaść na meble bądź człowieka zupełnie przez przypadek, ale może również robić to celowo. Takie zachowanie może świadczyć o tym, że dziecko potrzebuje stymulacji proprioceptywnej. W takiej sytuacji warto dostarczyć dziecku odpowiednie bodźce czucia głębokiego jeszcze zanim samo zacznie ich szukać. Warto dostarczyć takie bodźce w sposób kontrolowany. Dziecku można zaproponować aktywności, takie jak zabawy siłowe, czyli np. przeciąganie liny, przepychanie ciężkich przedmiotów, czy też zapasy na macie. Można również zawinąć dziecko w koc w ,,naleśnika'' lub zaproponować mu przeciąganie ciężkich przedmiotów. W tym przypadku sprawdzi się również odpowiedni masaż, który może zaproponować i zademonstrować terapeuta SI.
• Długie skakanie na trampolinie, kręcenie się na huśtawce i turlanie - poprzez ruch dziecko dostarcza mózgowi silne wrażenia, które pomagają mu przynajmniej na chwilę się uregulować. 
• Trudność w regulacji - dziecko może być spokojne, a po chwili mieć problem z regulacją i być ,,wulkanem energii''. Często w takim przypadku dziecko na początku danej aktywności jest spokojne, a po chwili jego zachowanie się diametralnie zmienia i już nie może spokojnie usiedzieć w jednym miejscu. Wówczas biega i zderza się np. ze ścianą lub skacze, a przy tym głośno krzyczy. Zazwyczaj jest to efekt niewystarczającej regulacji emocji i napięcia mięśniowego.
• Brak odczuwania bólu lub reakcja na ból ze znacznym opóźnieniem - dziecko może upaść na twarde podłoże, wstać i biec dalej bez zająknięcia. Może nie zauważać, że się skaleczyło czy zraniło. Rodzice natomiast zauważają, że dziecko ma siniaki lub zranienia, ale dziecko nie wie, skąd one się wzięły. Układ nerwowy dziecka podwrażliwego odbiera bodźce z mniejszą intensywnością lub z opóźnieniem. Nie oznacza to jednak, że dziecko nie odczuwa bólu i nie cierpi z tego powodu. Oznacza to, że mózg dziecka rejestruje i interpretuje informacje z ciała nieco inaczej.

Zachowania to często obserwuje się u dziecka intensywnie poszukującego bodźców. Pomagają mu one poczuć siebie i ciało oraz poczuć i zaznaczyć swoją obecność w przestrzeni. Warto postarać się zrozumieć zachowanie dziecka i jego sens po to, aby w sposób odpowiedni reagować i wspierać dziecko. Warto również skupić się na tym, aby dostarczyć mu bezpieczne bodźce i wprowadzić odpowiednią codzienną rutynę. Odpowiednia postawa rodzica i jego postępowanie daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i poczucie, że jest akceptowane takie, jakie jest. Daje mu również możliwość rozwoju i samoregulacji w spokojnym środowisku. Odpowiednia postawa rodziców pozwala dziecku im zaufać i zbudować z nimi więź.

Jak pomóc dziecku? Terapeuta integracji sensorycznej wyjaśnia

Dziecko z podwrażliwością sensoryczną potrzebuję regularnych i mocnych bodźców, aby móc się ,,wyregulować''. W domu bodźce te można dostarczyć w łatwy i prosty sposób poprzez różnorodne zabawy. W domu można wykorzystać:

• Masaż - do masażu można użyć małych piłek sensorycznych lub dużych piłek do delikatnego rolowania ciała pociechy. 
• Zawijanie w koc - leżące dziecko na kocu można zawinąć dość ciasno w koc i na końcu je delikatnie docisnąć. Jest to rolowanie w ,,naleśnik''. Zabawa ta działa bardzo kojąco i reguluje układ nerwowy dziecka, a szczególnie po trudnym dniu i przed spaniem.
• Zabawy siłowe - przeciąganie liny, przeciąganie ciężkich przedmiotów, pchanie ciężkich przedmiotów, noszenie ciężkich przedmiotów np. ciężkich poduch, książek, pudła z zabawkami, czy kosza z praniem. Aktywności te w odpowiedni sposób wspierają układ czucia głębokiego (proprioceptywny), który z kolei wspiera u dziecka koncentrację, regulację emocjonalną i przede wszystkim poczucie własnego ciała. 
• Tor przeszkód - przechodzenie przez ułożony na podłodze tor przeszkód z poduszek, koców, kołdry i krzeseł. Aktywność ta aktywuje układ przedsionkowy w tym balans i ruch.
• Skakanie, huśtanie i turlanie - dziecko może skakać na materacu lub trampolinie. Huśtać może się na huśtawce lub w hamaku, a turlać może się po podłodze zabezpieczonej matą piankową lub kocem. Zabawy te pomagają dziecku w regulacji napięcia i poziomu energii.

Aktywności te można potraktować jako kilkuminutowy rytuał w ciągu dnia, który będzie sprawdzał się przed konkretnymi sytuacjami np. przed wykonywaniem przez dziecko trudnego zadania, przed wyjściem do przedszkola lub na spacer albo przed spaniem. Takich sytuacji może być znacznie więcej. Taki rytuał może pomóc dziecku w przygotowaniu się do podjęcia wyzwań i buduje w nim poczucie przewidywalności. Zachęcam również do zapoznania się z artykułem "10 propozycji zabaw sensorycznych dla przedszkolaka", gdzie można znaleźć dodatkowe pomysły na zabawy sensoryczne. Poza ćwiczeniami w domu niektóre dzieci potrzebują dodatkowego wsparcia terapeutycznego w gabinecie. Należy pamiętać, że indywidualna terapia sprawdzi się najlepiej, a w szczególności u dziecka ze znacznymi problemami.

Kiedy i do kogo zgłosić się o pomoc?

W przypadku zauważenia u dziecka niepokojących zachowań warto udać się z nim na konsultację do terapeuty Integracji Sensorycznej, który po przeprowadzonej diagnostyce zaproponuje odpowiednie postępowanie i podpowie jak pracować z dzieckiem w domu. W takim przypadku terapia integracji sensorycznej jest celowym i zaplanowanym oraz kontrolowanym postępowaniem i działaniem terapeutycznym, które ma na celu wsparcie prawidłowego rozwoju dziecka. Podczas terapii wykonywane są ćwiczenia z wykorzystaniem specjalistycznego sprzętu np. huśtawek, podwieszek, platform, trampolin lub też deskorolek. Podczas prowadzonej terapii terapeuta ma możliwość dostosowania intensywności oraz trudności do możliwości i potrzeb dziecka po to, aby dziecko nie było przeciążone lub też zbytnio pobudzone. Zadaniem terapeuty jest pomóc dziecku poczuć swoje ciało i zaspokoić jego potrzebę dotyku oraz ruchu w taki sposób, aby było to dla niego konstruktywne, wspierające jego rozwój i bezpieczne. Regularna terapia sprzyja lepszej samoregulacji dziecka i może poprawić jego świadomość ciała. W sposób pozytywny może również przyczynić się do tego, że dziecko będzie miało lepszą relację z rówieśnikami i będzie miało mniej trudności związanych ze sferą emocjonalną w domu. Warto dziecko wspierać i motywować do działania.

Zaznaczę, że wielu rodziców w pierwszej kolejności decyduje się jednak udać do pediatry, a zwłaszcza wtedy, kiedy nie są pewni, od czego powinni zacząć. Jest to zrozumiałe i jak najbardziej prawidłowe. Co więcej, dobrym pomysłem będzie również konsultacja z fizjoterapeutą dziecięcym. Szczególnie jeżeli problem ma także podłoże motoryczne lub posturalne. W przypadku trudności emocjonalnych odpowiednim wsparciem może okazać się również konsultacja z psychologiem dziecięcym. Często zachowania sensoryczne wpływają na komunikację i mowę pociechy, a w takim przypadku zaleca się udać się do neurologopedy. Do specjalisty warto zgłosić się wtedy, kiedy zachowania dziecka są bardzo intensywne i utrudniają mu w sposób znaczący funkcjonowanie w życiu codziennym. Warto zgłosić się wtedy, kiedy dziecko:

• nie radzi sobie z zabawą w grupie,
• nie radzi sobie w przedszkolu,
• nie potrafi nawet przez chwilę usiedzieć w miejscu,
  
• jest nerwowe i wybuchowe bez wyraźnego powodu.

Ponadto warto skonsultować się ze specjalistą, kiedy dziecko jest w ciągłym ruchu i nie potrafi się zatrzymać, kiedy robi krzywdę sobie lub innym. Zwłaszcza wtedy, kiedy zderza się z innymi, wpada na meble i ściany z dużą siłą lub gdy szczypie, gryzie i bije. Zaleca się również skorzystać z pomocy terapeuty Integracji Sensorycznej w przypadku, kiedy rodzice czują się przeciążeni zachowaniem dziecka lub niewiedzą jak sobie z owym zachowaniem radzić. Warto, aby rodzic szukał pomocy zarówno dla dziecka, jak i dla siebie. Rodzic od specjalisty uzyskuje wyjaśnienie i wsparcie, a dziecko bezpieczeństwo, zrozumienie i akceptację.

Podsumowanie

Na sam koniec warto zaznaczyć, że różne typy sensoryczne mogą się łączyć i, że u każdego dziecka zaburzenia przetwarzania sensorycznego mogą mieć inny przebieg. Warto zaznaczyć, że również i reakcja dziecka może się różnić w zależności od tego, jak dziecko się czuje, w jakim jest nastroju i w jakim otoczeniu się znajduje. Ponadto należy zaznaczyć, że im wcześniej rodzice dostrzegą trudności dziecka, tym szybciej i skuteczniej będzie możliwe wsparcie jego rozwoju, relacji oraz poprawienie jego codziennego funkcjonowania. Dodam jeszcze, że świadome wsparcie, to najlepszy sposób budowania u dziecka zaufania, bezpieczeństwa i pracy nad samoregulacją.

Bibliografia:

1. Ayres, A. J.: Integracja sensoryczna i dziecko. Wyd. Harmonia, Gdańsk 2009
2. Borkowska M., Wagh K.: Integracja Sensoryczna na co dzień, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010.
3. Kranowitz, Carol Stock: Nie-zgrane dziecko w świecie. Wyd. Media Rodzina, Poznań 2014.