Nadwrażliwość na dotyk u dziecka - jak rozpoznać i wspierać? Terapeuta SI wyjaśnia

Od momentu przyjścia dziecka na świat dotyk odgrywa kluczową rolę w jego życiu.  Zapewnia dziecku możliwość poznawania świata, samego siebie, ale też między innymi zaspokaja potrzebę bliskości z rodzicem. Niektóre dzieci mogą mieć jednak problemy z prawidłowym reagowaniem na dotyk. Rodzice zauważają czasami, że ich dziecko ma trudność z noszeniem lub zakładaniem niektórych ubrań, nie lubi się przytulać, nie lubi bawić się masami plastycznymi szczególnie takimi, którymi może się ubrudzić lub zauważają, że czuje się niekomfortowo i wręcz czasami unika lub bardzo denerwuje się, kiedy musi przebywać w miejscach zatłoczonych takich jak restauracja czy centrum handlowe. Problemy te mogą wskazywać na trudności z prawidłowym interpretowaniem informacji, które są dostarczane właśnie przez zmysł dotyku. Dziecko może być nadwrażliwe, podwrażliwe lub być poszukiwaczem wrażeń. W artykule wyjaśnię te pojęcia. Jako terapeuta integracji sensorycznej oraz fizjoterapeuta wyjaśnię również, czym są te zaburzenia przetwarzania bodźców dotykowych i w jaki sposób rodzice mogą wspierać dziecko z takimi trudnościami.

W artykule

Zmysł dotyku to nie tylko dotyk

Zmysł dotyku daje dziecku możliwość odbierania bodźców zewnętrznych i wewnętrznych za pomocą receptorów, które zlokalizowane są głównie w skórze, ale również i w innych strukturach ciała. Wyróżnić można układ czucia powierzchniowego (eksteroreceptywne) oraz głębokiego (propriocepcja). Czucie powierzchniowe dotyczy powierzchownej warstwy skóry. Obejmuje czucie dotyku, wibracji oraz odbiera bodźce temperatury i bodźce bólowe. Odpowiada za odbiór bodźców pochodzących ze środowiska zewnętrznego. Z kolei receptory czucia głębokiego rozmieszczone są w mięśniach, ścięgnach oraz błędniku. Receptory te są odpowiedzialne za przekazywanie informacji odnośnie ułożenia, jak i ruchu ciała dziecka. Dodatkowo warto w tym miejscu wspomnieć, że czucie głębokie jest ściśle powiązane ze zmysłem równowagi. Zmysł dotyku jest fundamentalnym narzędziem dającym możliwość dziecku poznawania świata oraz budowania więzi z innymi. Co więcej, zmysł ten odpowiada za orientację dziecka w przestrzeni, interakcje z otoczeniem oraz rozwój sensoryczny. Jest odpowiedzialny za odczuwanie przez dziecko wielu wrażeń zmysłowych. Zarówno tych przyjemnych takich jak przytulenie rodzica lub dotyk miękkiego i przyjemnego materiału, jak i tych mniej przyjemnych takich jak dotyk zimnej lub chropowatej powierzchni. Ma również duże znaczenie  dla rozwoju motoryki dużej oraz małej. 

Zaburzenia przetwarzania sensorycznego

Dziecku, aby mogło się prawidłowo i harmonijnie rozwijać, niezbędne jest prawidłowe funkcjonowanie poszczególnych zmysłów w tym zmysłu: dotyku, wzroku, słuchu, węchu i smaku. Dla rozwoju dziecka ważny jest również zmysły proprioceptywny oraz przedsionkowy, o którym wspominałam wyżej. Nie tylko istotne jest prawidłowe funkcjonowanie tych zmysłów, ale również ich współpraca. Zaburzeniami przetwarzania sensorycznego nazywamy trudności w zakresie pracy zmysłów. Między innymi będą to problemy w sposobie odbierania, organizowania, analizowania i wykorzystywania przez mózg dziecka informacji pochodzących z różnych zmysłów. Tak zwanej informacji sensorycznej. Zaburzenia te mogą mieć znaczący wpływ na rozwój dziecka i jego trudności w ruchu, ale także na uwagę, relacje adaptacyjne oraz emocje. W tym miejscu chciałabym wspomnieć o trzech najczęściej pojawiających się zaburzeniach przetwarzania sensorycznego, które wyjaśnię w następnych akapitach. Mowa o:

• nadreaktywności sensorycznej (nadwrażliwość), 
• podreaktywności sensorycznej (podwrażliwość)
• poszukiwaniu wrażeń. 

W dzisiejszym artykule skupiam się na omówieniu trudności w przetwarzaniu bodźców dotykowych. Do najczęstszych problemów dotyczących integracji sensorycznej zalicza się właśnie zaburzenia przetwarzania bodźców dotykowych.

Jakie są przyczyny zaburzeń przetwarzania bodźców dotykowych?

Trzeba powiedzieć, że nie ma jednej przyczyny trudności z przetwarzaniem bodźców dotykowych. W literaturze możemy znaleźć jednak informacje, że są czynniki, które mogą wpływać na rozwój tych zaburzeń u dziecka. Do tych czynników zaliczyć można między innymi czynniki prenatalne (stosowanie używek przez matkę - substancje szkodliwe dla płodu lub ciąże mnogie), okołoporodowe (przedwczesny poród, niska masa urodzeniowa, stres dziecka po narodzinach głównie z uwagi na cesarskie cięcie). Wśród tych czynników wyróżnia się również czynniki genetyczne, dziedziczne czy też deprywację sensoryczną, czyli ograniczenie doświadczeń sensorycznych. Dodatkowo warto wspomnieć, że styl życia, środowisko, które otacza dziecko oraz sama dieta może również mieć wpływ na rozwój integracji sensorycznej. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego mogą mieć zatem różne podłoże.  

Jakie są główne typy zaburzeń przetwarzania bodźców dotykowych?

Wyróżnia się trzy główne typy zaburzeń przetwarzania dotykowego: nadwrażliwość dotykową, obniżoną wrażliwość dotykową (podwrażliwość) i poszukiwanie wrażeń sensorycznych.

Nadwrażliwość dotykowa

W przypadku nadwrażliwości dotykowej mowa jest o tym, że dziecko jest nadreaktywne i może ono unikać dotykania i bycia dotykanym. Może również negatywnie reagować na nawet bardzo delikatne bodźce dotykowe czy nawet na zmianę temperatury. Co więcej, dziecko może odczuwać znaczny dyskomfort podczas noszenia ubrań z określonych materiałów. Może nie preferować zakładania ubrań o szorstkiej lub śliskiej fakturze lub ubrań ciasnych jak na przykład rajstopy lub legginsy. Pociecha może również unikać dotykania przedmiotów o określonej teksturze. Temu typowi zaburzenia mogą towarzyszyć również nadmierne reakcje emocjonalne, zmienność nastroju, drażliwość, jak i trudności w nawiązywaniu relacji społecznych. 

Podwrażliwość dotykowa

W przypadku dziecka z obniżoną wrażliwością dotykową, czyli dziecka podwrażliwego, można zaobserwować ignorowanie lub wręcz brak reakcji na docierające do niego z otoczenia bodźce sensoryczne. Dziecko z tego typu zaburzeniem nie rejestruje docierających do niego bodźców. W efekcie czego dziecko może być bardziej pasywne i wykazywać większą apatię oraz mieć trudności z eksploracją otoczenia. Takiemu dziecku będzie również trudniej nawiązać kontakt społeczny. Będzie ono mniej chętnie angażowało się w różnorodne działania, a wręcz może ich unikać lub całkowicie się wycofywać. Warto również wspomnieć, że dziecko podreaktywne może nie czuć, że ma ubrudzoną twarz lub rączki oraz może nie wiedzieć, że zostało dotknięte. 

Poszukiwanie wrażeń

Dziecko poszukujące wrażeń sensorycznych będzie poszukiwało określonych wrażeń. Zwykle wrażeń o dużej intensywności. Najczęściej aspekt ten dotyczy propriorecepcji oraz ruchu. Dziecko z tego typu zaburzeniem chętnie angażuje się w działania, które mogą mu dostarczyć silnych wrażeń, które mogą być związane z określonym rodzajem bodźców. Dziecko poszukujące silnych wrażeń najczęściej będzie wybierało zabawy, które mogą zdawać się niebezpieczne, ryzykowne, impulsywne, agresywne czy też zwyczajnie nieprzyjemne. Zauważa się również, że takie dziecko zazwyczaj jest nadwyraz ruchliwe, lubiące dużo skakać, przeciskać się, przepychać się czy też zderzać się lub wiercić. Może mieć dużą trudność w pozostawaniu w bezruchu. Może mieć również problem z akceptacją społeczną.

Dziecko z zaburzeniami modulacji sensorycznej wykazuje różne formy reakcji, w zależności od rodzaju bodźca. Zauważyć warto, że zaburzenia przetwarzania sensorycznego mają nieco inny przebieg u każdego dziecka. To jak dziecko reaguje na dany bodziec, może być również zależne od samopoczucia, zmęczenia, zmian, jakie zachodzą w otoczeniu, jak i innych dodatkowych czynników. Ze względu na to, jeżeli rodzice zauważyli u dziecka coś, co ich niepokoi w jego zachowaniu, to zaleca się skonsultowanie z terapeutą integracji sensorycznej.

Jak odróżnić zaburzenia przetwarzania sensorycznego od innych problemów rozwojowych?

Rodzice często zastanawiają się, czy trudności, które u dziecka obserwują, dotyczą zaburzeń integracji sensorycznej, czy może są one związane z innymi trudnościami rozwojowymi. Podczas konsultacji często pytają między innymi o autyzm (ASD), trudności emocjonalne czy też zespół nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD). Powyższe trudności rozwojowe różnią się od siebie i mogą mieć inne podłoże. Niemniej jednak objawy mogą się nakładać i być podobne do siebie. Dlatego też warto wiedzieć, jakie cechy są charakterystyczne dla danych zaburzeń. Z uwagi na powyższe warto udać się z dzieckiem do specjalisty na konsultację i wykonać odpowiednią diagnostykę. Dopiero wówczas rodzice będą wiedzieć, czego dotyczą trudności dziecka, jak pomóc mu pomóc i jak go wspierać.

Kiedy należy udać się z dzieckiem na konsultację do terapeuty integracji sensorycznej?

Z terapeutą integracji sensorycznej warto skonsultować się wówczas, kiedy rodziców niepokoi zachowanie dziecka lub kiedy jego reakcja w danej sytuacji zdaje się być niewłaściwa lub nie taka, jakiej rodzic się spodziewa. Szczególnie warto również skonsultować się ze specjalistą wtedy, kiedy rodzice zauważą, że dany problem utrudnia dziecku codzienne funkcjonowanie. Do specjalisty warto zgłosić się również wtedy, kiedy problem dotyczy aktywności, którą dziecko podejmuje codziennie, kiedy problem dotyczy aktywności fizycznej, jak i samooceny dziecka. Dobrym pomysłem będzie wizyta u specjalisty, jeżeli okazuje się, że problem, z którym zmaga się dziecko, przeszkadza nie tylko jemu samemu, ale również innym dookoła w tym rówieśnikom. Wykwalifikowany i certyfikowany terapeuta integracji sensorycznej po przeprowadzeniu diagnostyki pomoże rozwiać wątpliwości rodziców, uświadomić im problem lub problemy, z jakimi zmaga się dziecko oraz ustali dalsze postępowanie terapeutyczne. 

Jak wspomagać rozwój integracji sensorycznej dziecka w domu?

Po przeprowadzonej wnikliwej diagnostyce, jak i zaplanowaniu odpowiedniego postępowania terapeutycznego, specjalista zaleca między innymi tak zwaną ,,dietę sensoryczną''. Jest to program aktywności dostosowany do indywidualnych potrzeb dziecka. Składa się z różnorodnych ćwiczeń: organizujących, pobudzających lub uspokajających. Stosuje się również między innym w nim ćwiczenia poprawiające równowagę, planowanie motoryczne, postawę ciała, ale też ćwiczenia pomagające w pracy nad redukcją niepewności grawitacyjnej. Przykładowymi ćwiczeniami, w zależności od rodzaju zaburzeń, może być pokonywanie toru przeszkód, leżenie lub siedzenie na piłce gimnastycznej, pchanie lub ciągnięcie ciężkich przedmiotów, jeżdżenie na deskorolce w pozycji na brzuchu, skakanie na poduchy lub materac, zawijanie w koc, przytulanie, masaż, zabawy masami plastycznymi, czy kołysanie w kocu lub na huśtawce. Dieta sensoryczna zwykle określa również częstotliwość, jak i konkretne zalecenia co do wykonywania danych aktywności i zadań. Ważne jest stopniowe wprowadzanie wyzwań, a zwłaszcza w przypadku dziecka z obniżoną wrażliwością dotykową. Zawarte w diecie sensorycznej zadania mają na celu poprawić funkcjonowanie dziecka w życiu rodzinnym, społecznym oraz emocjonalnym. Bardzo ważne jest to, że odpowiednie i ukierunkowane aktywności, które dotyczą codziennego funkcjonowania dziecka, w tym zabawy w domu, mają znaczący wpływ na rozwój integracji wszystkich zmysłów. 

W artykule pod tytułem - ,,Zaburzenia integracji sensorycznej przyczyną trudności dzieci w nauce szkolnej – opis przypadku'' opracowanym przez Martę Szyszko i Anetę Woźniak, opublikowanym w Paediatrics & Family Medicine oprócz tego, że omówiono jak nieprawidłowa organizacja bodźców zmysłowych w układzie nerwowym, może prowadzić do pojawienia się u dziecka trudności w czytaniu, pisaniu, uczeniu się oraz koncentracji uwagi, zaznaczono, że dojrzałość układu nerwowego uwarunkowana jest odpowiednią ilością bodzców. Co z kolei sprawia, że dziecku będzie łatwiej się uczyć i pokonywać kolejne etapy nauki w szkole. Podkreślono, że kluczowe jest pobudzenie jak największej liczby zmysłów za pomocą różnorodnych bodźców oraz wspomniano, że warto jednocześnie przy tym tworzyć okazję do doświadczania przez dziecko nowych doświadczeń ruchowych. 

Jakie zabawki i przedmioty będą wspierały rozwój sensoryczny dziecka?

Dziecko z zaburzeniami przetwarzania bodźców dotykowych będzie miało problem z odczuwaniem i odpowiednim interpretowaniem dotyku w sposób typowy dla dziecka bez tych trudności. Dziecko może reagować podwrażliwością, czyli będzie potrzebowało intensywnego dotyku lub nadwrażliwością i wówczas będzie unikać dotyku innych osób czy też będzie unikać dotykania pewnych faktur i tkanin. Warto, aby rodzice zadbali o przedmioty lub zabawki, które mogą pomóc dziecku w interpretacji sensorycznej oraz z w codziennym funkcjonowaniu. W przypadku dziecka z zaburzeniami sensorycznymi warto postawić na:

• piłeczki sensoryczne,
• gniotki,
• książeczki sensoryczne,
• maskotki z różnorodnymi materiałami (miękkie, śliskie, z wypustkami, szorstkie),
• gumowe klocki o różnej fakturze,
• maty sensoryczne (gładkie, chropowate, z wypustkami, szorstkie),
• wałeczki do masażu,
• ciastolina,
• masa solna,
• piasek kinetyczny.

Wybór odpowiednich zabawek i przedmiotów w znaczny sposób może poprawić komfort dziecka i mogą one pomóc mu lepiej radzić sobie z wyzwaniami sensorycznymi. Niezwykle ważne jest, aby nowe bodźce dotykowe wprowadzać początkowo poprzez zabawę, stopniowo i z uważną obserwację reakcji i samopoczucia dziecka. 

O czym powinni pamiętać rodzice dziecka z zaburzeniami sensorycznymi?

Rodzice dziecka z zaburzeniami sensorycznymi przede wszystkim powinni zrozumieć specyfikę i odbyć konsultację ze specjalistą. Jest to ważne z uwagi na to, że zaburzenia sensoryczne mogą objawiać się w różny sposób. Po drugie rodzice powinni przede  zadbać o stworzenie przyjaznego środowiska dla dziecka. Dostosowanie otoczenia, w tym na przykład wyeliminowanie nadmiaru bodźców i stworzenie w domu ,,strefy ciszy''. W tym aspekcie ważne jest również unikanie sytuacji, które mógłby prowadzić do przeciążenia sensorycznego pociechy. Warto również, aby rodzice zwrócili uwagę na odpowiedni dobór ubrań. Ważne jest to, aby ubrania były z dobrych materiałów. Z tkanin miękkich aniżeli szorstkich czy też śliskich. Warto również zwrócić uwagę czy ubrania nie posiadają elementów lub metek, które mógłby spowodować dziecku dyskomfort podczas ich noszenia. Należy ponadto pamiętać o regularnych konsultacjach ze specjalistą, ale dobrze jest również, aby rodzice współpracowali i na bieżąco omawiali trudności dziecka z wychowawcami, jak i nauczycielami w przedszkolu lub szkole. Taka współpraca pozwoli zapewnić odpowiednią realizację i zaspokojenie potrzeb dziecka. Niemniej ważna jest codzienna stymulacja sensoryczna. Wdrożenie wykonywania aktywności, ćwiczeń, zabaw lub zadań dostosowanych adekwatnie do potrzeb dziecka. Ważne jest również oprócz tego zapewnienie dziecku odpowiedniej dawki aktywności fizycznej. Pomoże ona dostarczyć odpowiednich bodźców, jak i pomoże regulować napięcie mięśniowe. Rodzice powinni pamiętać o tym, aby wspierać dziecko w tych aktywnościach i nie zmuszać na siłę. Maluch może nie tolerować niektórych bodźców i nie zaleca się go zmuszać do kontaktu z nimi. Szczególnie warto wspierać dziecko wtedy, kiedy ma ono do czynienia z trudnymi sytuacjami lub stresuje się. Dla dziecka bardzo ważne jest stosowanie przez rodziców pozytywnych wzmocnień. Rodzice powinni postarać się pozytywnie reagować na nawet najmniejsze starania i sukcesy dziecka. Na sam koniec dobrze by było, aby rodzice postarali się zaplanować dzień i stworzyć dla dziecka pewnego rodzaju rutynę. Pomoże to uniknąć nagłych, niespodziewanych zmian, które to mogą powodować u dziecka przeciążenie sensoryczne. To tylko kilka wskazówek, które mogą ułatwić funkcjonowanie zarówno dziecka, jak i rodzica. Dziecko z zaburzeniami sensorycznymi potrzebuje nie tylko zrozumienia, ale również dostosowania otoczenia do jego potrzeb. Wsparcie i zaangażowanie rodziców może w sposób znaczny poprawić jakość i komfort życia oraz codzienne jego funkcjonowanie.

Podsumowanie

Zaburzenia przetwarzania bodźców dotykowych mogą w sposób znaczny wpływać na codzienne funkcjonowanie dziecka, ale również na jego rozwój. Zrozumienie trudności dziecka przez rodziców powinno pomóc im go lepiej wesprzeć. Odpowiednio przeprowadzona diagnostyka i terapia oraz praca rodziców z dzieckiem w domu, pomoże dziecku w pracy nad prawidłowym przetwarzaniem bodźców dotykowych oraz w uzyskaniu większego komfortu w życiu codziennym.

Bibliografia:

1. Borkowska M., Wagh K.: Integracja sensoryczna na co dzień. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010: 5-7, 13-18, 20-22.
2. Kołat N.: Zaburzenia przetwarzania sensorycznego u dzieci – diagnostyka i postępowanie. Nowa Pediatria 3/2014, s. 97-102.
3. Kranowitz C. S.: Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2011: 11-13, 27-33, 42-53, 65-68, 218-223.
4. Przyrowski Z.: Integracja sensoryczna. Wprowadzenie do teorii diagnozy i terapii. Empis, Warszawa 2011: 9-14, 98-100, 123-135.
5. Szyszko M., Woźniak A.: Zaburzenia integracji sensorycznej przyczyną trudności dzieci w nauce szkolnej – opis przypadku. Pediatr Med Rodz 2019, 15 (2), p. 207–211. DOI: 10.15557/PiMR.2019.0037.